देशको भूगोल राजधानीको चौघेरो मात्रै हो कि भन्ने भ्रम सिर्जना भएको छ मोफसलका सिर्जनशील नवप्रतिभाहरुलाई । राजधानीका स्थापित भनाउँदा सर्जकहरुले सिर्जनात्मक हुनुको मानेमा लालीगुराँस र गामबेंसी शब्दको रटान गरेर जबर्जस्ती सिर्जना गर्छ र प्रतिष्ठित कहलिन्छ । तर गाउँको वास्तविक रङ्गहरुले पोतिएको झर्रो सिर्जनाहरुले राष्ट्रियस्तरका पत्रपत्रिकाहरुमा कुनै स्थान पाउँदैनन् । मोफसल भएर बाँच्नुको तीतो बाध्यता हो यो ।
राजधानीमै मुस्किललले पाइने पाठ्यपुस्तक मोफसलमा सहज रुपमा पढ्न पाइनु भनेको युद्ध जित्नुजत्तिकै हो । अन्य खोजमुलक तथा ज्ञानवद्र्धक पत्रपत्रिकाको कुरा त झन परै रह्यो । केही लेख्न खोज्ने सिर्जनशील साहित्यप्रेमीहरु गन्तव्य खोज्दाखोज्दै बीच बाटोमै अल्मलिएका छन् । सर्जकका उकुसमुकुस मनका भावनाहरु सिर्जना भएर छताछुल्ल पोखिन चाहन्छन् । त्यसैले त गाउँबेंसीका ठूला बाँसका घानाहरुमा ढुङ्गाहरुमा अनि चौतारीका वरपीपलहरुमा गीत मुक्तक कविता सायरीहरु खिपिएका भेटिन्छन् यत्रतत्र । गोठाला गर्दागर्दै ठूल्ठूला चप्लेटी ढुङ्गाहरुमा कोइलाको सहाराले कोरिएका कुण्ठित भावनाहरु प्रष्फुटन गरिएको पनि नपाइने होइन । त्यसो त माटो सम्याएर पनि साहित्य नलेखिएको छैन साहित्यिक तृष्णा मेट्नलाई । यद्यपि यी भावनाहरुको न कदर हुन्छ न अस्थित्व नै । प्रकाशनको ढोकासम्म पुग्ने असामथ्र्यताका कारण कयौं सिर्जनाहरु पानाभरि लेखिन्छन् कोरिन्छन् च्यात्तिन्छन अनि मेटिन्छन् । लेखाई र मेटाईसँग जागरुक मनहरु पनि नामेट हुन्छन् । मोफसल हुनुको नियतिले यसरी कैयौं रहरलाग्दा कोपिलाहरु फुल्ने नपाई भूई झरेका छन् । ती लोभलाग्दा कोपिलाहरुलाई फुल्ने अनुकूल वातावरण निर्माण गर्न नसकिने हो र सबैले सोच्नु जरुरी छ ।
नवप्रतिभाको मात्रै होइन मोफसलका स्थापित लेखक तथा सर्जकहरुले समेत स्थान पाउँदैनन् राष्ट्रियस्तरका पत्रपत्रिकाहरुमा । राष्ट्रियस्तरका मधुपर्क गरिमा मिर्मिरजस्ता साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरु रचना प्रकाशन गर्ने अभिप्रायलॆ २ ; ३ घण्टाको पैदल हिँडेर पुगिने हुलाकबाट बारम्बार रचना पठाए पनि प्रकाशित नहुने पीडा पुराने होइन । साहित्य जस्तो गरिमामय क्षेत्रमा समेत नातावाद र कृपावाद हावी भएपछि मोफसल ओझेलमैं हराएको छ । सिर्जना प्रकाशन गर्नको लागि पनि ठूलै चाकडी गर्नुपर्ने लाजमर्दो यथार्थ हावी छ । यसबाट थुप्रै प्रतिभाहरुको घाँटी निमोठिएको छ ।
हामीले बुझ्ने गरेका छौं कि-साहित्य समाजको दर्पण हो । यो भनाई सार्थक हुनको लागि साहित्यमा वैचारिक चेतनाको अपरिहार्यता हुन्छ । यसका लागि सैद्धान्तिक ज्ञान उत्तिकै आवश्यक छ । तसर्थ साहित्यिक सिर्जनामा निरन्तर प्रयास रहे मात्र यसले परिष्कृत हुने मौका पाउँछन् । साहित्यमा रहने वैचारिक स्पष्टता समय सापेक्षता तथा सामाजिक चित्रण र कारक तत्वको पहिचान गरी परिवर्तन र रुपान्तरणको आह्वानले नै समाजलाई सही मार्गमा लैजान अत्यन्त ठूलो महत्व राख्दछ । मोफसलका प्रतिभाहरुको उचित कदर नहुनुले सिर्जनाहरु एकपछि अर्को रुपमा परिष्कृत नभई आफैभित्र बिलाएर जान्छन् । जसबाट समाज सुसुचित बन्न सक्दैन । फलस्वरुप समाज समृद्ध बन्न पनि सक्दैन । तसर्थ यस्ता समस्यालाई गौण लिइनु हुँदैन ।
नवप्रतिभाहरु केही हदसम्म उकेरा लगाउन देशका विभिन्न भागबाट प्रकाशन हुने हवाई पत्रिकाहरुले राम्रै भूमिका खेलेको देखिन्छ । लघु लेख रचनाहरुलाई स्थान दिने हवाई पत्रिकाहरु मोफसलबाट छिटफुट रुपमा प्रकाशित हुँदै आएपनि निरन्तरता दिन सकेको देखिदैंन । मूख्यतः मनोराजनात्मक एवं अश्लील साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरुप्रतिको अस्वस्थ आकर्षणको कारण पनि साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरु सधैं ओझेलमा पर्दछन् । यसको कारण साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरु व्यावसायिक हुन नसकी निरन्तरता पाउन नसकेको तीतो सत्य हामीसामु ज्यूँ का त्यूँ नै छ । जसका लागि चेतनाको विकास गर्न पनि साहित्यले नै भूमिका खेल्नुपर्दछ । तब मात्र समाजमा साहित्यको महत्व र उपादेयता महसुश हुनेछ ।
समाजमा कोही यस्ता मनकारी व्यक्तित्वहरु पनि छन् जो आफ्नो खल्ती रित्याएर साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरु प्रकाशन गर्न जागरुक हुन्छन् र अरुलाई प्रोत्साहन दिने गर्छन् । केही लेख्न खोज्नेहरुको लागि यो उच्चतम् सिर्जनशील एवं सामाजिक कर्म हो । मोफसलमा अहिले सामान्यतया साहित्यिक गतिविधिहरु केही रुपमा साचालन हुन थालेको छ । कम खर्चमा पनि निकै ठूलो सिर्जनाशील कर्म बनेको छ भित्तेपत्रिका प्रकाशन । विद्यालयस्तरका विद्यार्थीहरुलाई केही हदसम्म अगाडि बढ्न यो कार्य निकै प्रभावकारी बनेको छ । सिर्जनशील विद्यार्थीलाई प्रोत्साहित गर्न विद्यालयको अतिरिक्त कि्याकलाप अन्तर्गत साहित्यिक कार्यक्रम गोष्ठी लेखन प्रतियोगिताजस्ता कार्यक्रमहरु साचालन नगरिनुले समेत प्रभाव पारेको छ । तसर्थ यस्ता कार्यक्रमका साथै साहित्य लेखन प्रशिक्षण दिन सके प्रतिकूल समयले फुल्न नसकेको थुप्रै मखमलीहरुले फुल्ने उचित वातावरण पाउने छन् । यस तर्पु हाम्रो ध्यान जान सकेमा केही हदसम्म नवप्रतिभाहरुलाई उकेरा लगाउन सकिने कुरामा दुईमत रहने छैन । आजका सिर्जनशील कोपिलाहरु नै भोलिका भूपि शेरचन देवकोटा सम पारिजातहरु हुन् । उनीहरुले कोपिलामै भुइँ झर्नु नपरोस्
राजधानीमै मुस्किललले पाइने पाठ्यपुस्तक मोफसलमा सहज रुपमा पढ्न पाइनु भनेको युद्ध जित्नुजत्तिकै हो । अन्य खोजमुलक तथा ज्ञानवद्र्धक पत्रपत्रिकाको कुरा त झन परै रह्यो । केही लेख्न खोज्ने सिर्जनशील साहित्यप्रेमीहरु गन्तव्य खोज्दाखोज्दै बीच बाटोमै अल्मलिएका छन् । सर्जकका उकुसमुकुस मनका भावनाहरु सिर्जना भएर छताछुल्ल पोखिन चाहन्छन् । त्यसैले त गाउँबेंसीका ठूला बाँसका घानाहरुमा ढुङ्गाहरुमा अनि चौतारीका वरपीपलहरुमा गीत मुक्तक कविता सायरीहरु खिपिएका भेटिन्छन् यत्रतत्र । गोठाला गर्दागर्दै ठूल्ठूला चप्लेटी ढुङ्गाहरुमा कोइलाको सहाराले कोरिएका कुण्ठित भावनाहरु प्रष्फुटन गरिएको पनि नपाइने होइन । त्यसो त माटो सम्याएर पनि साहित्य नलेखिएको छैन साहित्यिक तृष्णा मेट्नलाई । यद्यपि यी भावनाहरुको न कदर हुन्छ न अस्थित्व नै । प्रकाशनको ढोकासम्म पुग्ने असामथ्र्यताका कारण कयौं सिर्जनाहरु पानाभरि लेखिन्छन् कोरिन्छन् च्यात्तिन्छन अनि मेटिन्छन् । लेखाई र मेटाईसँग जागरुक मनहरु पनि नामेट हुन्छन् । मोफसल हुनुको नियतिले यसरी कैयौं रहरलाग्दा कोपिलाहरु फुल्ने नपाई भूई झरेका छन् । ती लोभलाग्दा कोपिलाहरुलाई फुल्ने अनुकूल वातावरण निर्माण गर्न नसकिने हो र सबैले सोच्नु जरुरी छ ।
नवप्रतिभाको मात्रै होइन मोफसलका स्थापित लेखक तथा सर्जकहरुले समेत स्थान पाउँदैनन् राष्ट्रियस्तरका पत्रपत्रिकाहरुमा । राष्ट्रियस्तरका मधुपर्क गरिमा मिर्मिरजस्ता साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरु रचना प्रकाशन गर्ने अभिप्रायलॆ २ ; ३ घण्टाको पैदल हिँडेर पुगिने हुलाकबाट बारम्बार रचना पठाए पनि प्रकाशित नहुने पीडा पुराने होइन । साहित्य जस्तो गरिमामय क्षेत्रमा समेत नातावाद र कृपावाद हावी भएपछि मोफसल ओझेलमैं हराएको छ । सिर्जना प्रकाशन गर्नको लागि पनि ठूलै चाकडी गर्नुपर्ने लाजमर्दो यथार्थ हावी छ । यसबाट थुप्रै प्रतिभाहरुको घाँटी निमोठिएको छ ।
हामीले बुझ्ने गरेका छौं कि-साहित्य समाजको दर्पण हो । यो भनाई सार्थक हुनको लागि साहित्यमा वैचारिक चेतनाको अपरिहार्यता हुन्छ । यसका लागि सैद्धान्तिक ज्ञान उत्तिकै आवश्यक छ । तसर्थ साहित्यिक सिर्जनामा निरन्तर प्रयास रहे मात्र यसले परिष्कृत हुने मौका पाउँछन् । साहित्यमा रहने वैचारिक स्पष्टता समय सापेक्षता तथा सामाजिक चित्रण र कारक तत्वको पहिचान गरी परिवर्तन र रुपान्तरणको आह्वानले नै समाजलाई सही मार्गमा लैजान अत्यन्त ठूलो महत्व राख्दछ । मोफसलका प्रतिभाहरुको उचित कदर नहुनुले सिर्जनाहरु एकपछि अर्को रुपमा परिष्कृत नभई आफैभित्र बिलाएर जान्छन् । जसबाट समाज सुसुचित बन्न सक्दैन । फलस्वरुप समाज समृद्ध बन्न पनि सक्दैन । तसर्थ यस्ता समस्यालाई गौण लिइनु हुँदैन ।
नवप्रतिभाहरु केही हदसम्म उकेरा लगाउन देशका विभिन्न भागबाट प्रकाशन हुने हवाई पत्रिकाहरुले राम्रै भूमिका खेलेको देखिन्छ । लघु लेख रचनाहरुलाई स्थान दिने हवाई पत्रिकाहरु मोफसलबाट छिटफुट रुपमा प्रकाशित हुँदै आएपनि निरन्तरता दिन सकेको देखिदैंन । मूख्यतः मनोराजनात्मक एवं अश्लील साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरुप्रतिको अस्वस्थ आकर्षणको कारण पनि साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरु सधैं ओझेलमा पर्दछन् । यसको कारण साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरु व्यावसायिक हुन नसकी निरन्तरता पाउन नसकेको तीतो सत्य हामीसामु ज्यूँ का त्यूँ नै छ । जसका लागि चेतनाको विकास गर्न पनि साहित्यले नै भूमिका खेल्नुपर्दछ । तब मात्र समाजमा साहित्यको महत्व र उपादेयता महसुश हुनेछ ।
समाजमा कोही यस्ता मनकारी व्यक्तित्वहरु पनि छन् जो आफ्नो खल्ती रित्याएर साहित्यिक पत्रपत्रिकाहरु प्रकाशन गर्न जागरुक हुन्छन् र अरुलाई प्रोत्साहन दिने गर्छन् । केही लेख्न खोज्नेहरुको लागि यो उच्चतम् सिर्जनशील एवं सामाजिक कर्म हो । मोफसलमा अहिले सामान्यतया साहित्यिक गतिविधिहरु केही रुपमा साचालन हुन थालेको छ । कम खर्चमा पनि निकै ठूलो सिर्जनाशील कर्म बनेको छ भित्तेपत्रिका प्रकाशन । विद्यालयस्तरका विद्यार्थीहरुलाई केही हदसम्म अगाडि बढ्न यो कार्य निकै प्रभावकारी बनेको छ । सिर्जनशील विद्यार्थीलाई प्रोत्साहित गर्न विद्यालयको अतिरिक्त कि्याकलाप अन्तर्गत साहित्यिक कार्यक्रम गोष्ठी लेखन प्रतियोगिताजस्ता कार्यक्रमहरु साचालन नगरिनुले समेत प्रभाव पारेको छ । तसर्थ यस्ता कार्यक्रमका साथै साहित्य लेखन प्रशिक्षण दिन सके प्रतिकूल समयले फुल्न नसकेको थुप्रै मखमलीहरुले फुल्ने उचित वातावरण पाउने छन् । यस तर्पु हाम्रो ध्यान जान सकेमा केही हदसम्म नवप्रतिभाहरुलाई उकेरा लगाउन सकिने कुरामा दुईमत रहने छैन । आजका सिर्जनशील कोपिलाहरु नै भोलिका भूपि शेरचन देवकोटा सम पारिजातहरु हुन् । उनीहरुले कोपिलामै भुइँ झर्नु नपरोस्
